In dit hoofdstuk worden de voorgestelde beheers- en inrichtingsmaatregelen en de keuze van de locaties waarop ze betrekking hebben, besproken en onderbouwd. Voorbeelden van een deel van deze maatregelen zijn uitgewerkt in een matrix.
In deze paragraaf worden alleen maatregelen die afwijken van het thans gevoerde beheer en enkele specifieke beheersmaatregelen besproken. Deze maatregelen zijn tevens op kaart weergegeven.
Bij het beheer van bossen kunnen in grote lijnen vijf beheersvormen worden onderscheiden, te weten:Redenerend vanuit het streven naar een zo groot mogelijke biodiversiteit, die te realiseren is door het toepassen van verschillende beheersvormen, is ervoor gekozen de laatste vier beheersvormen in te zetten in de wijk Lunetten. Het ontwikkelen van middenbos wordt voorgesteld voor de bossen aan de oostkant van park De Koppel op grond van de volgende argumenten:
- Productiebos -- bij deze beheersvorm is er sprake van een opgaand bos dat geheel of gedeeltelijk uit uitheemse boomsoorten kan bestaan. Het beheer van het bos is betrekkelijk intensief (dunnen) en primair gericht op de productie van hout.
- Bos met verhoogde natuurwaarde -- ook bij deze beheersvorm is sprake van een opgaand bos, maar is het beheer extensiever en veel minder gericht op de productie van hout. Het bos bestaat uit inheemse boomsoorten en dode stammen blijven staan (als ze ten minste geen gevaar opleveren).
- Natuurbos -- bij deze vorm van beheer laat men de natuurlijke processen z'n gang gaan en wordt niet of alleen in uiterste noodzaak ingegrepen.
- Middenbos -- bij deze beheersvorm laat men een deel van de bomen uitgroeien tot grote opgaande bomen die een hoge leeftijd mogen bereiken (overstaanders). Het grootste deel van het hout wordt echter beheerd als hakhout en periodiek (eens in de 10 tot 20 jaar, afhankelijk van de houtsoort) teruggekapt (afgezet). De bomen die als hakhout worden geëxploiteerd zijn vaak van een andere soort (es, hazelaar) als de opgaande bomen.
- Hakhout -- bij deze beheersvorm wordt al het hout periodiek afgezet. Direct na het afzetten biedt het hakhout de aanblik van een kale kapvlakte. Na een of twee jaar hebben de uitlopende bomen zich ontwikkeld tot een dicht struweel en na vijf tot zeven jaar begint het hakhout het karakter te krijgen van een jong bos.
Een hakhoutbeheer zou op deze locatie een alternatief kunnen zijn voor een middenbosbeheer. Het instellen of continueren van een hakhoutbeheer wordt voorgesteld voor een boscomplex in het zuiden van park De Koppel, een wilgenbosje op de geluidswal ten zuiden van de Stadsboerderij en voor de elzensingels rond de lunetten. De keuze is op deze locaties gevallen vanwege:
- De bossen zijn in het verleden al als hakhout beheerd en er zijn reeds overstaanders aanwezig.
- Middenbos zorgt voor een accentuering van het halfopen karakter van dit gebiedsdeel.
- De waardevolle graslanden in dit gebiedsdeel moeten voldoende bezond blijven.
De ontwikkeling van bos met verhoogde natuurwaarde wordt voorgesteld voor de geluidswal aan de zuidwest- en westkant van Lunetten en wel om de volgende redenen:
- Het handhaven van een niet al te besloten landschapsbeeld (De Koppel).
- De ligging vrij dicht tegen de bebouwing aan (De Koppel) of pal naast de snelweg (geluidswal).
- Het behouden van het zicht op de lunetten en de mogelijkheid door gefaseerd af te zetten interessante doorkijkjes te creëren (lunetten).
- Voldoende licht op watergangen te houden en/of te krijgen (alle locaties).
De ontwikkeling van natuurbos wordt voorgesteld voor het boscomplex ten zuidwesten van de sleehelling. Hiervoor kunnen de volgende argumenten worden aangedragen:
- Het bos heeft al een gevarieerde structuur en soortensamenstelling.
- De strook is te smal voor de ontwikkeling van natuurbos.
- Opgaand bos onttrekt de Waterlinieweg aan het zicht waardoor visueel-landschappelijk isolement intact blijft.
Natuurbos op deze plek levert geen gevaar op voor omwonenden.
- Het bos lijkt tot op heden een natuurlijke ontwikkeling te hebben doorgemaakt.
- Er komen in dit perceel bijzondere omstandigheden voor (winterinundatie).
- Het bos heeft een goed ontwikkelde structuur en een vrij grote variatie aan soorten.
- In de ondergroei tekent zich een interessante successie naar een natte vorm van het essen-iepenbos af. Vanuit natuurwetenschappelijk oogpunt is het interessant om dit proces zich ongestoord te laten voltrekken.
De meeste van deze elementen zijn beeldbepalend en moet bij het beheer het behoud van het landschappelijk beeld voorop staan. Concreet betekent dit dat het beheer zo dient te worden uitgevoerd dat het beeld zo min mogelijk wordt aangetast. Dit kan doorgaans het beste bereikt worden door het noodzakelijke beheer gespreid in ruimte en tijd uit te voeren. Zo verdient het aanbeveling lanen van snelgroeiende, maar weinig duurzame populieren tijdig te verjongen door om de zoveel tijd enkele oudere of zwakkere bomen te vervangen door jonge aanplant.In geval er sprake is van zeer markante bomen, bijvoorbeeld zeer oude bomen of solitairen, dient zoveel mogelijk gestreefd te worden naar behoud, mits dit geen gevaar voor de omgeving oplevert.
Deze beide elementen vallen onder het stadsgroen en hebben een geringe ecologische waarde (zie par. 7.2). Door de ligging temidden van bebouwing hebben bewoners vaak een band met de dieren en planten die in deze elementen leven. Als gevolg hiervan leidt het vellen van struiken in bosplantsoen of het wegsnoeien van een volledige sierheesterbegroeiing nogal eens tot veel commotie. Om dit voorkomen en er tevens voor te zorgen dat er voldoende geschikt leefgebied voor dieren en planten overblijft, is het wenselijk het beheer te spreiden in ruimte en tijd (faseren).
Graslanden kunnen op tal van manieren beheerd worden. De belangrijkste tweedeling is die tussen begrazen en maaien. Binnen een maaibeheer staan verschillende mogelijkheden met betrekking tot de frequentie en het tijdstip van maaien open. De meest toegepaste maaibeheersvormen zijn:Voor Lunetten wordt voorgesteld naast het reguliere hooiland- en gazonbeheer pleksgewijs een roulerend maaibeheer in te stellen of een maairegime waarbij 1 keer in het jaar gemaaid wordt. Het doel hiervan is kansen te scheppen voor soorten die nu zeer schaars zijn of ontbreken doordat er vrijwel geen overstaande grazige vegetaties zijn. Het goeddeels ontbreken van een soort als het zwartsprietdikkopje, die als ei op . overstaande grashalmen overwinteren, is hier vermoedelijk op terug te voeren. De keuze van de locaties is gebaseerd op de volgende argumenten:
- Gazonbeheer --een grasland wordt 16 of meer keren per jaar gemaaid, het maaisel wordt niet afgevoerd.
- Productiebeheer --een grasland wordt 3 tot 4 keer per jaar gemaaid, het maaisel wordt afgevoerd. De hierdoor optredende verschraling wordt gecompenseerd door hoge mestgiften.
- Hooilandbeheer --een grasland wordt één tot twee keer per jaar gemaaid afhankelijk van de gewasproductie, het maaisel wordt afgevoerd. Afhankelijk van het doel van het grasland wordt er wel of niet bemest.
- Gefaseerd maaien --een grasland wordt eens in de twee jaar gemaaid, het maaisel wordt afgevoerd.
- Roulerend maaibeheer --volgens een bepaalde cyclus wordt een grasland één keer per jaar of eens in de twee jaar gemaaid.
Bij de extensievere maairegimes dient terderge rekening te worden gehouden met het feit dat planten (bloeitijd) en dieren (voortplanting) zich na verloop van tijd hierop instellen. In het bijzonder de maaidata hebben beperkte marges. Een late of vroege maaibeurt kan onbedoelde maar daarom niet minder desastreuze gevolgen hebben. Naast maaien en hooien wordt voorgesteld om een aantal graslanden extensief te laten begrazen, dan wel hier voor- of nabeweiding toe te passen. De motivatie hiervoor is dat begrazen leidt tot een heel ander type grasland waarin weer nieuwe soorten kansen krijgen (biodiversiteit). De locatiekeuze is enerzijds gebaseerd op de actuele situatie en anderzijds op het feit dat de gekozen graslanden nu al omheind zijn of omringd door sloten zodat er geen verdere kosten hoeven te worden gemaakt voor het plaatsen van rasters.
- Het actuele voorkomen van soorten die gebaat zijn bij een maaibeurt per jaar (nazomer/vroege herfst).
- De ligging in de directe omgeving van grotere graslandcomplexen waar de dieren (vlinders) hun voedsel moeten halen.
- De gekozen percelen zijn duidelijk begrensde eenheden die afzonderlijk te beheren zijn.
In veel wateren in de wijk is de bodem bedekt met een dikke laag organisch afval en rottingsslib. Dit heeft verschillende nadelige effecten. In de eerste plaats kunnen deze watergangen minder water bergen, waardoor er in droge perioden een watertekort kan ontstaan. In de tweede plaats verbruiken rottingsprocessen een groot van de zuurstof in het water met als gevolg dat er een zuurstoftekort ontstaat (vissterfte). In de derde plaats kan er algenbloei en stankoverlast optreden.In het rapport over de Inventarisatiefase is baggeren dan ook opgevoerd als een belangrijk middel om de natuurwaarden van de wijk te verbeteren. Inmiddels zijn de plannen om de watergangen in de wijk te baggeren in een vergevorderd stadium. In deze plannen zullen de werkzaamheden gefaseerd worden uitgevoerd, teneinde de schade voor de in het water levende organismen zoveel mogelijk te beperken (zie bijlage xx).
De begroeiing van de oevers van in het bijzonder de grotere watergangen dienen eens per jaar of per twee jaar gemaaid te worden om de vochtige rietruigten in stand te houden. Blijft het maaien achterwege, dan zullen de rietruigten op ten duur verbossen, waardoor enkele kwetsbare soorten, zoals de rietzanger, zullen verdwijnen.Aangezien veel soorten die in dit milieu leven, baat hebben bij een zekere mate van verticale structuur (afwisseling tussen hoog en laag) kunnen pleksgewijs enkele struiken gespaard worden. Ook kan het overslaan van stukken van de oeverzones bij het maaien een positieve invloed hebben.
Ook de voorgestelde inrichtingsmaatregelen hebben ten doel de bestaande waarden te behouden of te versterken, en op beperkte schaal nieuwe waarden te creëren door het benutten van de aanwezige potenties. Het gaat om de volgende maatregelen:
Veel watergangen in de wijk hebben vrij hoge steile oevers met weinig begroeiing. Deze oevers zijn voor soorten van moerassige milieus van weinig waarde. Door deze sloten te voorzien van flauwe oevers (plas- en drasbermen) en pleksgewijs enkele slootverbredingen te realiseren ontstaan er mogelijkheden voor een oevervegetatie en daarmee voor soorten, zoals de ringslang, die aan dergelijke moerassige begroeiingen gebonden zijn.De keuze van de locaties voor deze maatregel is gebaseerd op de huidige staat van de watergangen en op de wens de verbindende functie van de groene zoom rond Lunetten die vooral voor soorten van natte ruigten en moerassige milieus weinig betekenis heeft, te versterken.
Een van de biotopen die op dit moment in Lunetten grotendeels ontbreekt, is geïsoleerd stilstaand water. Dergelijke wateren, waar ook poelen toe gerekend worden, zijn erg in trek bij amfibieën en libellen, maar ook ringslangen houden zich veelvuldig bij poelen op. Op de kaart zijn enkele locaties voor het graven van poelen aangegeven. De keuze van de locaties is vooral ingegeven door landschappelijke motieven. Ecologisch gezien zijn er veel meer locaties waar een poel gegraven zou kunnen worden. In die zin is de locatiekeuze dus arbitrair.De aanleg van een poel kan gefinancierd worden met gelden van het Groene Web. Hiervoor zijn al vergevorderde plannen. Een groter probleem is de financiering van het onderhoud. Mogelijk kan dit worden uitgevoerd door een vrijwilligersorganisatie, bijvoorbeeld de Werkgroep Groenbeheer Lunetten of het BOL.
Om vertrapping van de oevervegetatie en de oever zelf tegen te gaan kunnen er langs het Inundatiekanaal mogelijk enkele vissteigers worden aangelegd (op de kaart is een zoekgebied aangegeven). Om de bescherming van de oevervegetatie te kunnen waarborgen is het van belang dat zich onder de steigers nog een vegetatie kan ontwikkelen. Kortom, de steigers mogen geen onderbreking van het oevermilieu gaan vormen. Daarnaast dient er op gelet te worden dat de constructies landschappelijk goed worden ingepast. Als blijkt dat deze voorzieningen beantwoorden aan het beoogde doel, kunnen ze ook op een enkele plaats langs de fortgrachten worden aangelegd, aangezien de oevervegetatie ook hier pleksgewijs volledig vertrapt wordt.Ten aanzien van het beheer en het onderhoud van de vissteigers (ook van de begroeiing onder de steiger) kan mogelijk een gebruiks- en onderhoudsovereenkomst met bijvoorbeeld de Algemene Utrechtse Hengelsport Vereniging worden opgesteld.
Ten einde de uitwisseling van individuen van soorten tussen de groengebieden in de wijk en met die daarbuiten mogelijk te maken en daarmee de voorwaarden te scheppen voor een minimale immigratie, kunnen op een aantal plaatsen faunapassages worden aangelegd. Het gaat hierbij om droog-natte verbindingen (Lunet 2-Lunet 3, het station, nabij het kunstwerk bij Goeree-Treek, Oude Liesbosweg, Lunettenbaan) en om twee droge verbindingen (Brennerbaan, het fietsviaduct over de A12).Een deel van deze voorzieningen is mogelijk te verwezenlijken in het kader van werken die op stapel staan dan wel in de planvormingsfase verkeren (verbreding spoor, herinrichting stationsplein).
In de matrix worden deze maatregelen aan de hand van illustraties nader toegelicht.
De lunetten zijn cultuurhistorisch van aanzienlijke waarde (Projectbureau Hollandse Waterlinie 2003). De muren zijn echter behoorlijk in verval en dienen zo snel mogelijk gerestaureerd te worden. Hierbij moet evenwel zorgvuldig met de aanwezige (bijzondere) muurvegetatie worden omgegaan. Zo is het voor deze flora onder andere van belang dat er gebruikt wordt gemaakt van een speciale kalkmortel (-specie).
Voorgesteld wordt om de hondenuitlaatplaats langs de oevers van lunet 3 te verplaatsen naar een locatie aan het Houtense Pad (zie kaart). De bedoelde uitlaatplaats ligt in een zone waar deze gebruiksvorm niet gewenst is. Bovendien draagt afspoeling van de hondenmest bij heftige regenbuien bij aan de eutrofiëring van het water. Het situeren van hondenuitlaatplaatsen naast watergangen is om die reden af te raden.Hetzelfde probleem doet zich voor langs de watergangen in het bebouwde gebied. Hoewel geen officiële uitlaatplaatsen worden hier veelvuldig honden uitgelaten. De taluds naast de watergangen liggen dan ook vol poep die met regen wegspoelen naar het water. Volgens het Hoogheemraadschap leidt dit tot een aanzienlijke eutrofiëring met algenbloei en een sterk toenemende plantengroei. Dit laatste leidt zonder regelmatig onderhoud dan weer tot ophoping van organisch materiaal in de watergangen.